Hayatı
Tam adı Bedîüzzamân Ebu’l-İzz İsmâîl b. er-Rezzâz el-Cezerî, antik dönemde “pnömatik”, İslam dünyasında ise “hiyel” denilen geleneğin en güçlü temsilcilerindendir. İsmindeki “İbnü’r-rezzâz” ifadesinden yola çıkılarak, bir pirinç satıcısının oğlu olduğu yönünde görüşler vardır. Nisbesindeki el-Cezerî’nin de bugünkü Cizre’ye yahut genel olarak Mezopotamya coğrafyasına işaret etmesi muhtemeldir. Hayatı hakkında bilebildiklerimiz, Kitâbü’l-Hiyel’in mukaddimesinde kendisi hakkında verdiği malumatla sınırlıdır. Orada Cezerî, 577/1181 (Leiden yazmasında 575/1179) yılından, eserini tamamladığı tarihe kadar yirmi beş yıl boyunca Artuklu ailesine hizmet ettiğini bildirmektedir. Bu durumda eserini 1204 veya 1206 yılında tamamlamış olmalıdır. Yine mukaddimede verdiği bilgiye göre eseri Artuklu emiri Nâsırüddin Mahmud’un (hük:597/1200-619/1222) hizmetinde bulunurken, onun isteği üzerine kaleme almıştır.
Öğretisi
El-Cezerî’nin günümüze ulaşan tek eseri, kısaca Kitabü’l-Hiyel adıyla bilinen “el-Câmi’ beyne’l-ilmi ve’l-ameli’n-nâfi’ fî sınâ’ati’l-hiyel” adlı eseridir. Kitap altı tür alet çeşidinden bahsetmektedir. Bu alet türleri sırasıyla 1) saatler, 2) ziyafetlerde kullanılan kaplar ve otomatik makinalar, 3) el yıkama, abdest ve kan aldırma için otomatik makinalar, 4) otomatik fıskiyeler ve müzik otomatları, 5) su pompalama makineleri ve 6) muhtelif aletlerdir. Bu alet türlerinden ilk dördünde on farklı makine, son ikisinde ise beşer farklı makine tarif edilmiştir. Kitapta her aletin şekli, parçaları farklı renklerde olacak şekilde çizilmiş ve çalışma mekanizması ayrıntılı olarak izah edilmiştir. Şekilde yer alan parçalar harflerle işaretlenmiş ve metinde bu remizlere göndermeler yapılarak açıklamalar yapılmıştır. Metinde aletlerin genel açıklaması verildikten sonra imal sırasına göre parçaların teker teker nasıl yapılacağı anlatılarak bunların montaj usulü açıklanmış ve en sonra da o aletin çalışması hakkında bilgi verilmiştir.
Eserin bazı bölümleri ilk defa E. Wiedemann ve F. Hauser tarafından Almanca’ya çevrilerek 1908-1921 yılları arasında muhtelif dergilerde makaleler halinde yayımlanmıştır. Daha sonra 1974’te Donald R. Hill kitabın İngilizce’ye tam tercümesini yapmış ve eseri açıklamalı notlarla birlikte The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices ismiyle tek bir cilt halinde neşretmiştir.
Ahmed Yûsuf el-Hasan, Bodleian nüshasından başka İstanbul’da bulunan üç nüshayı da (TSMK, III. Ahmed, nr. 3472, Hazine, nr. 414; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3606) esas alarak edisyon-kritik çalışması yapmış ve bu çalışmasını 1979 yılında Halep’te, söz konusu İstanbul nüshalarında görülen “el-Câmi’ beyne’l-ilmi ve’l-ameli’n-nâfi fî sınâati’l-hiyel” adıyla yayımlamıştır. Eserin, Topkapı Sarayı, III. Ahmed Koleksiyonu, 3452 numarada yer alan en eski nüshasının tıpkıbasımı 1990 yılında Kültür Bakanlığı tarafından “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” başlığıyla gerçekleştirilmiştir. Sevim Tekeli, Melek Dosay ve Yavuz Unat tarafından incelemeyle birlikte yapılan Türkçe tercüme ise 2002 yılında Türk Tarih Kurumu Yayınları’ndan çıkmıştır.
Arapça metnin çevirisinin İhsan Fazlıoğlu ve Şükran Fazlıoğlu tarafından; teknik açıklama, hesap ve modern çizimlerin Durmuş Çalışkan tarafından yapıldığı modern bir çalışma ise Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri : Mekanik Biliminde Bilgi Ve Uygulamanın Bağdaştırılması başlığıyla 2015 yılında neşredilmiştir. Bu çalışmada, eserin orijinalinde verilmeyen değerler ve ölçümler modern teknikler kullanılarak hesaplanmış, kitapta tarifi verilen makinelerin çalışması için gereken değerler şekillerle açıklanarak belirtilmiştir. Ayrıca meçhul bir mütercim tarafından Türkçe’ye tercüme edilip Sultan III. Murad’a ithaf edilmiştir. Sözkonusu bu tercüme Tercüme-i Hiyel ismiyle 2014 yılında yayımlanmıştır.
Öne Çıkan Eserleri
- el-Câmi’ beyne’l-ilmi ve’l-ameli’n-nâfi’ fî sınâ’ati’l-hiyel. (602/1206) XII-XIII. yüzyıl; thk. Ahmed Yusuf Hasan. Haz. İmad Ganem, Malik el-Melluhi, Mustafa Ta’muri. Haleb: Câmiatu Haleb, 1979.
Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu
